Vải không dệt rayon có thực sự thân thiện môi trường không?

Vì sao vải không dệt rayon bị nghi ngờ gây hại?

Mỗi lần mở một chiếc khẩu trang y tế, chị Lan – một nhân viên văn phòng ưa chuộng các sản phẩm “thân thiện môi trường” – lại phân vân: liệu lớp vải không dệt trắng ngà kia có thực sự “xanh” như lời quảng cáo? Trên nhãn bao bì ghi “rayon – biodegradable nonwoven fabric”, nhưng chị từng đọc đâu đó rằng rayon sản xuất từ hóa chất độc hại, thậm chí còn ảnh hưởng đến hệ sinh thái nếu xử lý sai cách. Câu hỏi khiến nhiều người tiêu dùng băn khoăn: liệu tác động môi trường của vải không dệt rayon có thực sự nhẹ nhàng như tên gọi “tự nhiên”?

Sự trỗi dậy của xu hướng sống xanh khiến các sản phẩm gắn nhãn “eco-friendly” ngày càng được săn đón. Trong đó, vải không dệt rayon thường được quảng bá là chất liệu lý tưởng nhờ làm từ cellulose tự nhiên và có khả năng phân hủy sinh học. Tuy nhiên, mặt trái của vấn đề đang dần được làm sáng tỏ qua nhiều nghiên cứu và báo cáo thực tế. Giữa kỳ vọng và thực tiễn, đâu là ranh giới? Liệu người tiêu dùng có đang bị “xanh hóa” bởi một chuỗi cung ứng chưa minh bạch?

Yếu tố quyết định mức độ thân thiện môi trường của rayon

Trong việc đánh giá tác động môi trường của vải không dệt rayon, không thể chỉ nhìn vào nhãn “sinh học” hay “nguồn gốc tự nhiên”. Có 4 yếu tố cốt lõi ảnh hưởng trực tiếp đến mức độ thân thiện môi trường của vật liệu này:

1. Nguồn cellulose đầu vào

Phần lớn rayon được sản xuất từ bột gỗ của cây bạch đàn, tre, hoặc thông. Nếu nguồn nguyên liệu đến từ rừng trồng bền vững, tác động sinh thái được kiểm soát. Ngược lại, nếu lấy từ rừng nguyên sinh, nó góp phần vào nạn phá rừng và suy giảm đa dạng sinh học – một điểm trừ lớn.

2. Quy trình xử lý hóa học

Dù khởi đầu từ vật liệu tự nhiên, rayon phải trải qua quá trình xử lý nặng về hóa chất – đặc biệt là dùng carbon disulfide (CS₂) – một chất độc thần kinh nghiêm trọng. Quá trình này xả ra nước thải chứa sulfite và kiềm, có thể gây ô nhiễm nguồn nước nếu không được xử lý đúng cách.

3. Biến thể sản phẩm (Viscose vs Lyocell vs Modal)

• Rayon viscose: quy trình truyền thống, giá rẻ nhưng gây ô nhiễm cao.
• Rayon lyocell: công nghệ khép kín, tái chế dung môi, ít tác động môi trường hơn.
• Modal: tương tự lyocell nhưng bền cơ học cao hơn.

4. Xử lý sau tiêu dùng

Khả năng phân hủy sinh học của rayon phụ thuộc vào điều kiện môi trường (nhiệt độ, độ ẩm, vi sinh). Nếu lẫn với sợi tổng hợp (như PP, PE), hoặc bị xử lý hóa học nặng, quá trình phân hủy kéo dài và có thể sinh ra vi chất độc.

→ Không phải mọi loại rayon đều thân thiện môi trường. Tác động môi trường của vải không dệt rayon phụ thuộc sâu vào chuỗi cung ứng và công nghệ sản xuất.

So sánh ưu nhược điểm của rayon không dệt

Dù thường được xem là lựa chọn thay thế cho nhựa tổng hợp, tác động môi trường của vải không dệt rayon lại phụ thuộc rất lớn vào biến thể sử dụng và mức độ kiểm soát chuỗi sản xuất. Việc so sánh cụ thể ưu – nhược điểm giúp làm rõ liệu rayon thực sự thân thiện như kỳ vọng hay chỉ là giải pháp “nửa xanh nửa độc”.

Để hiểu rõ hơn về tác động môi trường của vải không dệt rayon, cần đặt lên bàn cân những mặt tích cực và hạn chế thực tế:

Ưu điểm

• Nguồn gốc tự nhiên: Được sản xuất từ cellulose thực vật, không sử dụng dầu mỏ như polyester, polypropylene.
• Khả năng phân hủy: Trong điều kiện công nghiệp hoặc tự nhiên (có vi sinh), rayon có thể phân hủy trong 3–6 tháng.
• Dễ nhuộm, ít cần xử lý nhiệt: Giúp giảm tiêu thụ năng lượng trong khâu hoàn thiện.
• Cảm giác mềm mại, thoáng khí: Thích hợp cho các ứng dụng tiếp xúc da (khẩu trang, khăn ướt, quần áo y tế).

Nhược điểm

• Quy trình sản xuất ô nhiễm: Sử dụng CS₂ gây hại cho công nhân, khó kiểm soát phát thải nếu không có hệ thống tái chế.
• Lạm dụng “xanh hóa”: Một số nhà sản xuất không minh bạch về nguồn gốc nguyên liệu và công nghệ áp dụng, khiến người tiêu dùng bị đánh lừa.
• Tốn nước và năng lượng: Theo báo cáo từ Ellen MacArthur Foundation, sản xuất 1 tấn viscose tiêu tốn hơn 1.000 lít nước và năng lượng gấp 2 lần cotton.

So sánh với các chất liệu khác

Qua so sánh trên, rayon không dệt có thể được xếp vào nhóm trung bình – không phải tối ưu nhất, nhưng cũng không phải là tác nhân ô nhiễm lớn nếu chọn đúng biến thể và kiểm soát tốt quy trình.

Lợi ích và rủi ro thực tế đã được ghi nhận

Mặc dù vải rayon đang được ứng dụng rộng rãi, thực tế đã ghi nhận nhiều lợi ích và rủi ro môi trường rõ ràng, đặc biệt trong ngành y tế và tiêu dùng nhanh.

Lợi ích ghi nhận được

• Theo nghiên cứu từ Lenzing Group, rayon lyocell giúp giảm 50% lượng phát thải CO₂ so với polyester.
• Một số mô hình nhà máy tại châu Âu đã đạt chứng nhận EU Ecolabel nhờ quy trình tuần hoàn, tái chế dung môi lên đến 99,5%.

Rủi ro thực tế

• Tổ chức Changing Markets Foundation chỉ ra hơn 50% nhà máy sản xuất viscose ở châu Á vi phạm tiêu chuẩn xả thải, gây ô nhiễm không khí và nguồn nước.
• Công nhân làm việc trong môi trường tiếp xúc CS₂ thường gặp các vấn đề về thần kinh, đặc biệt là rối loạn tâm lý và vận động.

Tác động môi trường của vải không dệt rayon vì thế không thể xem nhẹ, nhất là khi chuỗi cung ứng chưa đạt chứng nhận quốc tế và không có cơ chế giám sát minh bạch.

Nên dùng vải không dệt rayon trong trường hợp nào?

Dù còn nhiều tranh cãi, vải không dệt rayon vẫn là chất liệu được nhiều doanh nghiệp ưu tiên vì chi phí phải chăng và khả năng phân hủy tương đối tốt. Tuy nhiên, hiệu quả “xanh” thật sự chỉ đạt được nếu chọn đúng sản phẩm, đúng ứng dụng. Sau đây là một số tình huống sử dụng phù hợp:

1. Ứng dụng trong khẩu trang y tế dùng 1 lần

Nếu cần loại khẩu trang mềm mại, thoáng khí và ít gây kích ứng da, rayon viscose là lựa chọn hợp lý. Tuy nhiên, hãy lưu ý chọn sản phẩm có chứng nhận OEKO-TEX, FSC hoặc EU Ecolabel để đảm bảo quy trình sản xuất kiểm soát phát thải. Nếu không rõ nguồn gốc, khẩu trang dùng rayon rẻ tiền có thể là “nguy cơ môi trường ẩn”.

2. Sản xuất khăn giấy, khăn ướt

Rayon không dệt được ưa chuộng trong sản xuất khăn ướt vì độ thấm hút cao, mềm mịn, dễ phân hủy. Tuy nhiên, nếu khăn được tẩm nhiều hóa chất, hoặc pha trộn thêm sợi tổng hợp (như PET), nó sẽ mất đi khả năng phân hủy và dễ gây ô nhiễm vi nhựa. Nên ưu tiên dòng khăn ướt hữu cơ – không pha sợi nhân tạo.

3. Bao bì bọc thực phẩm sinh học

Một số hãng bao bì sinh học đang thử nghiệm rayon lyocell phủ thực phẩm nhờ đặc tính tự phân hủy và không gây mùi. Tuy nhiên, chi phí sản xuất còn cao. Nếu dùng đúng loại rayon cao cấp (như TENCEL), tác động môi trường được giảm đáng kể so với nhựa PE thông thường.

4. Không nên dùng trong các sản phẩm chịu lực hoặc tiếp xúc hóa chất

Rayon không bền cơ học bằng polyester hay polypropylene. Trong điều kiện ẩm ướt hoặc có hóa chất mạnh, chất liệu này dễ mục hoặc rách, mất an toàn sử dụng. Ngoài ra, nếu ứng dụng sai (ví dụ làm túi vải tái sử dụng), hiệu quả “xanh” sẽ không đạt vì vòng đời ngắn và dễ bị vứt bỏ nhanh chóng.

Tóm lại, tác động môi trường của vải không dệt rayon có thể giảm đáng kể nếu ứng dụng đúng ngữ cảnh – đặc biệt là các sản phẩm sử dụng một lần có khả năng phân hủy sinh học cao và được thu gom đúng cách.

Phân tích chuyên sâu về quy chuẩn và xu hướng thay thế rayon

Khi tính bền vững trở thành yếu tố sống còn trong chuỗi cung ứng toàn cầu, ngành dệt may và vật liệu đang chịu áp lực tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường khắt khe hơn. Câu hỏi đặt ra: rayon còn “đất sống” trong chiến lược ESG (Environmental – Social – Governance) tương lai?

Các quy chuẩn môi trường quốc tế liên quan đến rayon

1. ZDHC (Zero Discharge of Hazardous Chemicals): Yêu cầu loại bỏ hơn 300 hóa chất độc hại, trong đó có CS₂ – một thành phần cốt lõi trong sản xuất viscose truyền thống.
2. EU Ecolabel: Chứng nhận áp dụng cho các sản phẩm dệt có quy trình sản xuất tuần hoàn, xử lý nước thải đạt chuẩn. Lyocell thường dễ đạt chứng nhận này hơn viscose.
3. FSC (Forest Stewardship Council): Áp dụng với rayon có nguồn gốc từ rừng trồng bền vững. Không có FSC nghĩa là nguyên liệu có thể đến từ rừng bị chặt phá bất hợp pháp.
4. ISO 14001: Tiêu chuẩn quản lý môi trường cho nhà máy sản xuất. Những cơ sở sản xuất không đạt chuẩn này thường không kiểm soát tốt nước thải và phát thải khí.

Xu hướng vật liệu thay thế rayon không dệt

Trên thế giới, nhiều hãng lớn đang dần loại bỏ rayon viscose khỏi chuỗi sản xuất. Một số hướng đi thay thế:

• Lyocell sinh học: như TENCEL – sản xuất bằng dung môi tái chế 99%, chi phí cao nhưng an toàn hơn.
• PLA không dệt (Polylactic Acid): nguồn từ tinh bột ngô hoặc mía, phân hủy nhanh, phù hợp bao bì sinh học.
• Bamboo lyocell: rayon thế hệ mới từ tre, ít tốn nước, độ bền tốt.

Tuy nhiên cần lưu ý, không phải mọi sản phẩm “bamboo”, “eco-fabric” đều thực sự thân thiện. Nhiều hãng dùng tre nhưng vẫn xử lý bằng CS₂ – tức là bản chất vẫn là rayon viscose dưới lớp vỏ “thiên nhiên”.

Định lượng cụ thể tác động của rayon viscose (so với lyocell và polyester)

Rõ ràng, tác động môi trường của vải không dệt rayon là không nhỏ, đặc biệt nếu dùng loại viscose truyền thống. Dù phân hủy được, chi phí môi trường trong quá trình sản xuất và xử lý hóa chất khiến người tiêu dùng và doanh nghiệp phải cân nhắc kỹ lưỡng.

Mặc dù có nguồn gốc từ thực vật và khả năng phân hủy, vải không dệt rayon không hoàn toàn “xanh” nếu sản xuất bằng công nghệ cũ sử dụng hóa chất độc hại. Tác động môi trường của vải không dệt rayon nằm ở khâu xử lý nguyên liệu và nước thải – nếu kiểm soát tốt, đây vẫn là lựa chọn hợp lý cho sản phẩm dùng một lần. Hãy ưu tiên loại rayon lyocell, có chứng nhận FSC, EU Ecolabel để đảm bảo tính bền vững thực sự.